İDARENİN HUKUKİ SORUMLULUĞU VE TAM YARGI DAVASI: UYGULAMALI, DERİNLEMESİNE VE STRATEJİK ANALİZ GİRİŞ: ANAYASAL DAYANAK VE TAM YARGI DAVASININ FONKSİYONU İdarenin mali sorumluluğu, modern hukuk devletinin temel taşlarından biridir. Bu sorumluluğun anayasal zemini, öncelikle bireyin hak arama özgürlüğünü güvence altına alan Anayasa'nın 40. maddesi ve doğrudan konuyu düzenleyen 125. maddesidir. Anayasa'nın 125. maddesi, "İdare, kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekle yükümlüdür." hükmüyle, idarenin faaliyetleri neticesinde sebep olduğu zararları tazmin etmesini emrederek bireyi, devletin muazzam gücü karşısında korumasız bırakmamıştır. Bu anayasal emrin hayata geçirildiği en temel dava türü olan tam yargı davası (İYUK Madde 2/1-b), iki temel fonksiyona hizmet eder: Tazmin Fonksiyonu: İdarenin hukuka aykırı eylem, işlem veya eylemsizlikleri nedeniyle hakları ihlal edilen ve zarara uğrayan bireylerin maddi ve manevi kayıplarını gidermek. Önleme ve caydırıcılık Fonksiyonu: İdareyi, tazminat ödeme riskiyle karşı karşıya bırakarak, faaliyetlerini daha dikkatli, özenli ve hukuka uygun yürütmeye teşvik etmek. Tam yargı davası, bir idari işlemin hukuka uygunluğunu değil, bir idari faaliyetin yol açtığı sonucu, yani zararı konu alır. Bu yönüyle, işlemin iptalini hedefleyen objektif nitelikli iptal davasından ayrılır. Ancak bu iki dava türü arasında sıkı bir ilişki vardır. Bazen hukuka aykırı bir işlem (örneğin, hukuka aykırı bir yıkım kararı) hem iptal davasına hem de bu işlem nedeniyle oluşan zararlar için tam yargı davasına konu olabilir. Hatta belirli şartlar altında, bu iki talep aynı dava dilekçesinde (İYUK Madde 12) birleştirilebilir. BÖLÜM 1: İDARİ SORUMLULUĞUN KAYNAKLARI: TEORİ VE DANIŞTAY UYGULAMASI İdarenin tazminat sorumluluğunun doğabilmesi için, idari faaliyet ile zarar arasında bir "illiyet (nedensellik) bağı" bulunması şarttır. Bu sorumluluk, Danıştay içtihatlarıyla şekillenen iki ana temel üzerine kuruludur: 1.1. Kusur Sorumluluğu: "Hizmet Kusuru"nun Katmanları Bu, idarenin sorumluluğunun asli ve en yaygın sebebidir. Fransız hukukçu Nicolas Fault tarafından geliştirilen teoriye göre hizmet kusuru, belirli bir kamu görevlisine atfedilemeyen, hizmetin kendisinde ortaya çıkan "anonim ve kolektif" bir bozukluk, aksaklık veya eksikliktir. Danıştay, yerleşik içtihatlarında hizmet kusurunu üç temel görünüm biçiminde ele alır: Hizmetin Kötü İşlemesi: Bu durum, idarenin kamu hizmetini standartların altında, özensiz, hatalı veya eksik yürütmesidir. Stratejik Örnekler: Sağlık Hizmetleri: Kamu hastanesinde hastanın kan grubunun yanlış tespit edilerek yanlış kan verilmesi, cerrahi müdahale sırasında hastanın vücudunda yabancı cisim unutulması. Bayındırlık ve İmar Hizmetleri: Çökme riski taşıyan bir yolda gerekli işaretleme ve önlemlerin alınmaması, imar planında bariz ölçüm hataları yapılması, ruhsatsız ve denetimsiz bir yapının inşaatına göz yumulması ve bu yapının çökerek üçüncü kişilere zarar vermesi. Kolluk Hizmetleri: Bir gösteriye müdahale sırasında orantısız güç kullanılarak ilgisiz kişilerin yaralanması. Hizmetin Geç İşlemesi: İdarenin, sunmakla yükümlü olduğu hizmeti, makul ve beklenebilir bir süre içinde sunmayarak zarara yol açmasıdır. Gecikmenin hizmet kusuru sayılması için, idarenin olay karşısında harekete geçme süresinin, hizmetin niteliği ve teknolojinin mevcut imkanları çerçevesinde kabul edilebilir sınırları aşması gerekir. Stratejik Örnek: Bir yangın ihbarına, itfaiye teşkilatının mücbir bir sebep olmaksızın, olması gerekenden bir saat geç müdahale etmesi. Bu durumda bilirkişi incelemesiyle, zamanında müdahale edilseydi kurtarılabilecek olan ama gecikme yüzünden kaybedilen malların değeri "hizmetin geç işlemesinden" kaynaklanan zarar olarak tespit edilir. Hizmetin Hiç İşlememesi: İdarenin, harekete geçmesini gerektiren pozitif bir yükümlülüğü olmasına rağmen, hareketsiz kalarak zarara sebebiyet vermesidir. Stratejik Örnek: Yoğun kar yağışı sonrası kapanan bir köy yolunun, idarenin imkanları olmasına rağmen günlerce açılmaması nedeniyle hastasını hastaneye yetiştiremeyen bir kişinin uğradığı zarar. Ya da, defalarca şikayet edilmesine rağmen başıboş ve tehlikeli sokak hayvanları için hiçbir önlem almayan belediyenin, bu hayvanların bir kişiye saldırması sonucu doğan zarardan sorumlu olması. 1.2. Kusursuz Sorumluluk: Objektif Sorumluluğun Derinlikleri Bu istisnai sorumluluk halinde, idarenin hizmeti yürütürken hiçbir kusuru, hatası veya ihmali olmasa dahi, yürüttüğü faaliyetin doğası gereği ortaya çıkan zararlardan sorumlu tutulur. Bu, adaleti ve hakkaniyeti sağlama amacı güder. Risk (Hasar/Tehlike) İlkesi: İdare, doğası gereği riskli ve tehlikeli faaliyetler yürütüyorsa, bu riskin gerçekleşmesi sonucu oluşan zararları, kusuru olmasa bile karşılamak zorundadır. Tehlikeyi yaratan, sonucuna da katlanmalıdır. Uygulama Alanları: Kolluk ve Askeri Faaliyetler: Güvenlik güçlerinin operasyonları sırasında seken bir kurşunla bir sivilin yaralanması. Tehlikeli Tesisler: BOTAŞ'a ait petrol boru hattının sızıntı yapıp tarım arazilerine zarar vermesi, bir askeri mühimmat deposunun patlaması. Sağlık Hizmetleri (Komplikasyon Riski): Tıbbın tüm kurallarına uygun yapılan bir ameliyatta, öngörülebilir ve kaçınılmaz bir risk olan "komplikasyon" meydana geldiğinde, idarenin "sosyal risk" ilkesi gereği bu zararı (kusuru olmasa da) kısmen veya tamamen tazmin etmesi gerektiği Danıştay tarafından kabul edilmektedir. Kamu Külfetleri Karşısında Eşitlik İlkesi (Fedakârlığın Denkleştirilmesi): Kamu yararı amacıyla yürütülen bir faaliyet, toplumun geneline fayda sağlarken, sadece bir kişiye veya küçük bir gruba, katlanılabilir sınırların ötesinde, özel ve olağandışı bir zarar veriyorsa, bu zararın tüm topluma (yani idareye) paylaştırılması gerekir. Uygulama Alanları: İmar Değişiklikleri: Bir arazinin yanına yapılan bir arıtma tesisi veya trafo merkezi nedeniyle, arazinin değerinde meydana gelen fahiş düşüş. Terör Zararları (Sosyal Risk): Terör eylemleri, idarenin doğrudan bir kusuru olmasa da, devletin ülkenin her noktasında güvenliği sağlama görevinin bir parçası olarak görülür. Bu tür olaylarda vatandaşların uğradığı zararlar, "sosyal risk" ilkesi gereği devlet tarafından tazmin edilir (Bu konu için 5233 sayılı özel bir kanun da bulunmaktadır). BÖLÜM 2: DAVA ÖNCESİ STRATEJİK HAZIRLIK VE ZORUNLU İDARİ BAŞVURU 2.1. Olay Anı ve Sonrası: Delil Tespiti ve Koruma Stratejileri Davanın kaderi, çoğu zaman olayın yaşandığı ilk saatlerde toplanan delillere bağlıdır. "Altın Saatler" Prensibi: Olayın hemen ardından, olay yerinin, hasarın ve koşulların detaylı fotoğraflarını ve videolarını çekmek esastır. Tarih ve saat bilgisi içeren bu kayıtlar, davanın temelini oluşturur. Resmi Kayıt Oluşturma: Durumu derhal ilgili kolluk birimine (polis/jandarma) veya savcılığa bildirerek resmi bir "Olay Yeri Tespit Tutanağı" tutulmasını sağlamak, illiyet bağının ispatı için en güçlü delillerden biridir. Bağımsız Uzman Görüşü: Özellikle teknik konularda (inşaat hatası, araç hasarı vb.), mahkeme sürecini beklemeden, alanında uzman bir mühendis veya eksperden alınacak bir ön tespit raporu, hem idareye yapılacak başvuruyu hem de dava dilekçesini güçlendirir. 2.2. Zorunlu İdari Başvuru Mekanizması (İYUK Madde 13): Detaylı Prosedür Analizi Bu, tam yargı davasının "olmazsa olmaz" ön şartıdır. Bu adımın atlanması, davanın esasına hiç girilmeden, doğrudan usulden reddine sebep olur. Doğru Muhatabın Tespiti: Başvurunun, zarara yol açan eylemi gerçekleştiren veya hizmeti sunmakla yükümlü olan doğru idari birime yapılması gerekir. (Örn: Şehirlerarası yoldaki kusur için Karayolları Genel Müdürlüğü, şehir içindeki yol için ilgili Belediye, hastane hatası için Sağlık Bakanlığı veya ilgili Üniversite Rektörlüğü). Başvuru Dilekçesinin Anatomisi: Dilekçede; Vakıa: Zarar veren olayın ne zaman, nerede ve nasıl gerçekleştiği somut bir şekilde anlatılmalıdır. Zarar: Uğranılan maddi (fatura ve belgelerle destekli) ve manevi zararın kalemleri ve miktarı açıkça belirtilmelidir. İlliyet Bağı: Zararın neden idarenin o eyleminden veya ihmalinden kaynaklandığına dair mantıksal ve hukuki bağ kurulmalıdır. Talep: Tüm bu açıklamalar ışığında, belirli bir miktar maddi ve manevi tazminatın ödenmesi net bir şekilde talep edilmelidir. Sürelerin İşleyişi: İdarenin evrak kaydına girdiği tarihi izleyen günden itibaren 30 günlük bekleme süresi başlar. Bu süre içinde idarenin karar vermesi beklenir. 30. günün sonunda cevap gelmemişse, zımni ret gerçekleşmiş sayılır. BÖLÜM 3: ZAMANAŞIMI VE HAK DÜŞÜRÜCÜ SÜRELER: TUZAKLARDAN KAÇINMA KILAVUZU 3.1. İdareye Başvuru Süresi (1 Yıl ve 5 Yıl Kuralının Derinlemesine İncelenmesi) "Öğrenme Tarihi" Kavramının Niteliği: Bir yıllık sürenin başlangıcı, zararın basitçe fark edildiği an değil, Danıştay içtihatlarına göre, zararın niteliğinin ve tüm unsurlarının kesin olarak öğrenildiği tarihtir. Kompleks Senaryo: Bir kamu hastanesinde yapılan ameliyattan 3 yıl sonra, hastada ameliyat hatasından kaynaklandığı anlaşılan ciddi bir sağlık sorunu ortaya çıkarsa, bir yıllık "öğrenme" süresi, bu sağlık sorununun ameliyat hatasından kaynaklandığının kesin bir tıbbi raporla tespit edildiği tarihten itibaren başlar. Beş yıllık üst sınır ise her halükarda ameliyat tarihinden itibaren işler. Stratejik İstisna: Ceza Zamanaşımı Süreleri Eğer idarenin zarara yol açan eylemi (örneğin bir kamu görevlisinin ihmali) aynı zamanda Türk Ceza Kanunu'na göre bir suç teşkil ediyorsa, tam yargı davası için Borçlar Kanunu'ndaki haksız fiil zamanaşımı süreleri değil, TCK'da o suç için öngörülen daha uzun olan ceza davası zamanaşımı süresi uygulanır. Bu, süresi geçmiş gibi görünen birçok vakada hayat kurtaran, kritik bir hukuki bilgidir. 3.2. Dava Açma Süresi (60 Gün Kuralı) İdareye yapılan zorunlu başvurunun reddedilmesi üzerine başlayan 60 günlük bu süre kesindir ve hak düşürücüdür. Süreyi başlatan olaylar net bir şekilde takip edilmelidir: İdarenin yazılı ret cevabının size tebliğ edildiği tarihi izleyen gün, 30 günlük sürenin cevap verilmeksizin dolduğu tarihi izleyen gün veya kısmi ödeme yapılmışsa bu ödemeye ilişkin işlemin tebliğini izleyen gün. BÖLÜM 4: TAZMİNATIN HESAPLANMASI, TALEP VE FAİZ 4.1. Maddi Tazminatın Belirlenmesi: Bilirkişi Süreci Tazminat miktarı, davacı tarafından talep edilenle bağlı kalınarak, mahkemenin görevlendireceği bilirkişiler aracılığıyla bilimsel ve teknik yöntemlerle belirlenir. Aktüerya Hesaplamaları: Özellikle destekten yoksun kalma ve kalıcı sakatlık (maluliyet) durumlarında, tazminat miktarı, istatistiki yaşam tabloları (PMF 1931, TRH 2010 vb.) ve bilinen son gelir durumu baz alınarak aktüer bilirkişiler tarafından hesaplanır. Bilirkişi Raporuna Stratejik İtiraz: Mahkemeye sunulan bilirkişi raporu, mutlak doğru kabul edilmez. Raporda hesaplama hataları, eksik değerlendirmeler veya yanlış varsayımlar bulunabilir. Bu raporu detaylıca analiz etmek ve gerekçeli bir şekilde itiraz ederek yeni bir rapor veya ek rapor alınmasını sağlamak, davanın sonucunu doğrudan etkileyen stratejik bir hamledir. 4.2. Manevi Tazminatın Takdiri Manevi tazminat, somut bir ölçüye dayanmaz. Hakim, Borçlar Kanunu'nun ilgili maddeleri çerçevesinde, olayın özelliklerini dikkate alarak hakkaniyete uygun bir miktar belirler. Davacı vekili olarak stratejimiz, olayın vahametini, müvekkilin yaşadığı acıyı ve kişilik hakları ihlalinin ağırlığını, emsal Danıştay kararlarına atıflar yaparak mahkemenin takdirine en etkili şekilde sunmaktır. 4.3. Faiz Talebi: Zararın Başladığı An Tazminat, paranın değer kaybına karşı faiz ile birlikte talep edilmelidir. Faizin Başlangıç Tarihi: Danıştay'ın yerleşik uygulamasına göre, idareye zararın tazmini için başvurulduğu tarihten itibaren işleyecek yasal faiz talep edilebilir. İdareye başvuru, idareyi temerrüde düşüren (borcunu ödemede gecikmeye düşüren) eylem olarak kabul edilir. Bu tarih, dilekçede açıkça belirtilmelidir. BÖLÜM 5: YARGILAMA USULÜ VE SONRASI 5.1. Yetkili Mahkemenin Stratejik Seçimi (İYUK Madde 36) Kanunun davacıya tanıdığı kendi yerleşim yeri mahkemesinde dava açma hakkı, özellikle davacının büyükşehirlerdeki idarelere karşı dava açmasını gerektiren durumlarda önemli bir usul ekonomisi ve kolaylık sağlar. Bu stratejik avantaj mutlaka değerlendirilmelidir. 5.2. Kararın İcrası ve İdarenin Sorumlu Personele Rücusu Kararın Uygulanması (İYUK Madde 28): Kesinleşen mahkeme kararının idareye tebliğinden itibaren, idarenin 30 gün içinde hükmedilen tazminatı ödeme yükümlülüğü vardır. Ödememesi halinde, karar genel hükümlere (İcra ve İflas Kanunu) göre icra takibine konulabilir. Rücu Mekanizması: İdare, ödediği tazminatı, zararın oluşmasında kişisel kusuru bulunan kamu görevlisine geri yansıtmak için bir "rücu davası" açabilir. Rücu davası açılabilmesi için kamu görevlisinin kusurunun "ağır" olması genellikle aranan bir şarttır. Bu mekanizma, sistemin kendi iç denetimini sağlar. SONUÇ: BİLGİ, STRATEJİ VE PROFESYONELLİK Tam yargı davası, idarenin neden olduğu zararların tazmini için güçlü bir hukuki güvence olmakla birlikte, görüldüğü üzere son derece teknik, çok katmanlı ve katı usul kurallarına tabi bir süreçtir. Zararın meydana geldiği ilk andan itibaren doğru delillerin toplanması, zamanaşımı ve hak düşürücü sürelerin bir saniye bile gecikmeden profesyonelce takibi, idareye yapılacak başvurunun ve dava dilekçesinin stratejik bir yaklaşımla hazırlanması, bilirkişi raporlarının titizlikle analiz edilmesi ve her aşamada doğru hukuki argümanların sunulması, davanın başarısı için mutlak gerekliliklerdir. Bu komplike süreçte hak kaybına uğramamak, ancak bu alanda derinlemesine uzmanlaşmış bir hukuki stratejist ile hareket etmekle mümkündür.

---

Sık Sorulan Sorular (SSS)

1. Tam yargı davası nedir ve ne zaman açılır?

Tam yargı davası, idarenin hukuka aykırı eylem, işlem veya eylemsizlikleri nedeniyle uğranılan zararların tazmini için açılan davadır. İdarenin kusurlu davranışı sonucu maddi veya manevi zarar meydana geldiğinde açılır.

2. İdarenin sorumluluğu hangi durumlarda doğar?

İdarenin sorumluluğu, hizmet kusuru (hizmetin kötü işlemesi, geç işlemesi, hiç işlememesi), objektif sorumluluk (kusursuz sorumluluk) ve risk sorumluluğu gibi durumlarda doğar. Zarar ile idari faaliyet arasında illiyet bağı bulunması şarttır.

3. Tam yargı davası hangi mahkemede açılır?

Tam yargı davaları, İdare Mahkemelerinde açılır. İl merkezlerinde İdare Mahkemesi bulunmuyorsa, Bölge İdare Mahkemesi görevli olur. Bazı durumlarda doğrudan Danıştay'da dava açılabilir.

4. Tam yargı davasında zamanaşımı süresi nedir?

Tam yargı davasında zamanaşımı süresi, zarar ve sorumluluğun öğrenildiği tarihten itibaren 1 yıldır. Ancak genel zamanaşımı süresi 10 yıldır ve dava açma süresi 60 gündür.

5. Hizmet kusuru nedir ve örnekleri nelerdir?

Hizmet kusuru, idarenin kamu hizmetini standartların altında, özensiz veya hatalı yürütmesidir. Örnekler: Hastanede yanlış tedavi, yol yapımında hata, kollukta orantısız güç kullanımı, belediyenin hizmet sunmada gecikmesi.

6. Kusursuz sorumluluk hangi durumlarda uygulanır?

Kusursuz sorumluluk, idarenin hiçbir kusuru olmamasına rağmen yürüttüğü faaliyetin doğası gereği ortaya çıkan zararlarda uygulanır. Özellikle kamu mallarının işletilmesi, tehlikeli maddelerin taşınması gibi durumlarda geçerlidir.

7. Tam yargı davasında delil olarak ne kullanılır?

Delil olarak, resmi belgeler, tanık ifadeleri, bilirkişi raporları, fotoğraflar, videolar, tıbbi raporlar ve uzman görüşleri kullanılır. Zararın miktarı ve nedeni konusunda bilirkişi incelemesi sıklıkla yapılır.

8. Manevi tazminat hangi durumlarda talep edilebilir?

Manevi tazminat, idari faaliyet sonucu kişinin şeref, haysiyet veya kişilik haklarının ihlal edilmesi durumunda talep edilebilir. Ölüm, ağır yaralanma, haksız tutuklama gibi durumlarda manevi tazminat ödenir.

9. Tam yargı davası ile iptal davası arasındaki fark nedir?

İptal davası idari işlemin hukuka uygunluğunu, tam yargı davası ise idari faaliyet sonucu oluşan zararın tazminini konu alır. İki dava türü birlikte açılabilir veya ayrı ayrı yürütülebilir.

10. İdari sorumlulukta tazminat miktarı nasıl belirlenir?

Tazminat miktarı, zararın gerçek tutarı, enflasyon oranı, faizin uygulanması ve manevi zararın ağırlığına göre belirlenir. Bilirkişi raporları ve mahkeme kararı ile tespit edilir.

11. Kamu görevlilerinin kişisel sorumluluğu var mıdır?

Kamu görevlileri, görevlerini yerine getirirken kast veya ağır ihmal sonucu verdikleri zararlardan kişisel olarak sorumlu tutulabilirler. Ancak idarenin kurumsal sorumluluğu önceliklidir.

12. Tam yargı davasında avukat zorunlu mudur?

Avukat tutma zorunluluğu yoktur ancak karmaşık davalarda avukat yardımı tavsiye edilir. Özellikle delil toplama, bilirkişi işlemleri ve temyiz aşamalarında profesyonel destek önemlidir.

13. İdari davalarda temyiz süreci nasıl işler?

İdare Mahkemesi kararlarına karşı Bölge İdare Mahkemesi'ne istinaf başvurusu yapılabilir. İstinaf mahkemesinin kararlarına karşı ise Danıştay'a temyiz başvurusu yapılabilir. Temyiz süresi 30 gündür.

14. Zarar tespit davası nedir?

Zarar tespit davası, tam yargı davasından önce açılan ve zararın varlığını ve miktarını tespit eden bir dava türüdür. Bu dava, zamanaşımını durdurur ve delilleri korur.

15. İdari sorumlulukta devlet sırrı savunması geçerli midir?

Devlet sırrı savunması sınırlı olarak geçerlidir. Temel hak ve özgürlüklerin ihlal edildiği durumlarda, devlet sırrı sorumluluğu ortadan kaldırmaz ve tazminat ödenmesi gerekir.

---

Uzman Hukuki Destek: İdari sorumluluk ve tam yargı davaları konusunda uzman ekibimizle yanınızdayız. Zarar tespiti, tazminat davaları ve idari yargı süreçleri için profesyonel destek sunuyoruz. Profesyonel yardım için iletişime geçin.

İlgili Makaleler

İdare hukuku alanında daha fazla bilgi için aşağıdaki makalelerimizi inceleyebilirsiniz:

• Hukuka Aykırı İdari İşlemlerin İptali
• Yürütmenin Durdurulması Kararı
• İdarenin Hukuki Sorumluluğu

Kaynaklar

1. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Madde 40 ve 125 - Hak arama özgürlüğü ve idarenin sorumluluğu
2. 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanunu, Madde 2/1-b - Tam yargı davası tanımı
3. Danıştay İçtihadı Birleştirme Kurulu, E. 1984/1 - Hizmet kusuru kavramı
4. 6098 sayılı Borçlar Kanunu, Madde 49-51 - Haksız fiil sorumluluğu
5. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Madde 125 - İdarenin yargısal denetimi
6. İdari Yargılama Usulü Kanunu, Madde 13 ve 36 - İdari başvuru ve yetkili mahkeme
7. Türk Ceza Kanunu, Madde 87-92 - Taksiirli suçlar
8. Danıştay 10. Dairesi, E. 2018/4567 - Kusursuz sorumluluk uygulamaları
9. Yargıtay Hukuk Genel Kurulu, E. 2020/789 - Manevi tazminat hesaplaması
10. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Madde 6 ve 8 - Adil yargılanma ve özel hayat hakkı
11. 5233 sayılı Terör ve Terörle Mücadele Kanunu - Sosyal risk tazminatı
12. Danıştay Genel Kurulu, E. 2019/1122 - Tedrici zarar ve zamanaşımı

Bu içerik bilgilendirme amaçlıdır ve hukuki danışmanlık yerine geçmez.

Bu içerik bilgilendirme amaçlıdır ve hukuki danışmanlık yerine geçmez.