Karşılıksız Çek: Alacaklının Hakları, İcra Süreçleri ve Keşidecinin Cezai Sorumluluğuna İlişkin Kapsamlı Hukuki Analiz

Giriş

Bu raporun amacı, Türk hukuk sisteminde ticari hayatın en önemli ödeme araçlarından biri olan çekin karşılıksız çıkması durumunda alacaklının (hamilin) sahip olduğu hukuki ve cezai hakları, bu hakları kullanma yollarını ve çek keşidecisinin (borçlunun) maruz kalacağı yaptırımları derinlemesine analiz etmektir. Ticari işlemlerde güven unsurunun temel taşı olan çekin ödenmeme riski, alacaklılar için ciddi mağduriyetlere yol açabilmekte, aynı zamanda ekonomik düzenin işleyişini de olumsuz etkileyebilmektedir. Bu nedenle kanun koyucu, alacaklıyı korumak ve çekin güvenilirliğini temin etmek amacıyla özel hukuki ve cezai düzenlemeler öngörmüştür. Rapor, 5941 sayılı Çek Kanunu, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve 2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu (İİK) hükümleri ile güncel Yargıtay içtihatları ışığında hazırlanmıştır. Odak noktaları, alacaklının atması gereken adımlar, kambiyo senetlerine mahsus icra takibi süreci ve keşideciye uygulanan "çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı" yaptırımının tüm yönleriyle incelenmesidir.

Bölüm 1: Karşılıksız Çek Olgusu ve Alacaklının İlk Adımları

Bir çekin karşılıksız çıkması anından itibaren alacaklının derhal bilmesi ve uygulaması gereken temel hukuki adımlar, süreler ve kavramlar mevcuttur. Bu ilk aşamadaki doğru adımlar, sonraki icra ve ceza süreçlerinin sağlıklı yürütülmesi için temel teşkil etmektedir.

1.1. Çekin Hukuki Niteliği ve Geçerlilik Şartları

Çek, TTK'da düzenlenen bir kambiyo senedi olup, kayıtsız ve şartsız belirli bir bedelin ödenmesi için havaleyi içeren bir ödeme aracıdır. Çekin temel özelliği, bir ödeme aracı olmasıdır; bu nedenle vade içermez ve görüldüğünde ödenir. Çekin üzerine yazılan vade tarihi, hukuken yazılmamış sayılır ve bu durum çekin geçerliliğini etkilemez. Bir belgenin çek olarak hukuki korumadan yararlanabilmesi için TTK'da belirtilen zorunlu unsurları taşıması gerekir. Bu unsurlar; "çek" kelimesi, kayıtsız ve şartsız belirli bir bedelin ödenmesi için havale, ödeyecek kişinin (muhatabın) ticaret unvanı, ödeme yeri, düzenleme tarihi ve yeri ile çeki düzenleyenin (keşidecinin) imzasını içerir.

Bu süreçteki temel aktörler şunlardır:

• Keşideci: Çeki düzenleyerek borcunu ödemeyi taahhüt eden kişi veya kurumdur.
• Lehtar: Çekin ilk düzenlendiği ve alacaklı konumunda olan kişidir.
• Hamil: Çeki ciro yoluyla devralan veya hamiline yazılı olması nedeniyle yasal olarak elinde bulunduran ve tahsil etme yetkisine sahip olan kişidir.
• Ciro: Çekten doğan hakkın bir başkasına devredilmesi işlemidir.

1.2. Zamana Karşı Yarış: Kritik İbraz Süreleri ve Hukuki Sonuçları (TTK md. 796)

Çekin tahsil edilebilmesi ve karşılıksız çıkması halinde hukuki yollara başvurulabilmesi için kanuni ibraz süreleri içinde muhatap bankaya sunulması mutlak bir zorunluluktur. Bu süreler hak düşürücü nitelikte olup, kaçırılması halinde alacaklı önemli hak kayıplarına uğrar.

TTK'nın 796. maddesi uyarınca ibraz süreleri şu şekilde hesaplanır:

• Çek, düzenlendiği yerde ödenecekse 10 gün,
• Düzenlendiği yerden başka bir yerde ödenecekse 1 ay,
• Ödeneceği ülkeden başka bir ülkede düzenlenmiş olup düzenlenme yeri ile ödeme yeri aynı kıtada ise 1 ay,
• Farklı kıtalarda ise 3 ay içinde muhatap bankaya ibraz edilmelidir.

Sürenin başlangıcı, çek üzerinde yazılı olan düzenleme tarihini takip eden gündür. Eğer sürenin son günü pazar veya başka bir resmi tatil gününe denk gelirse, süre takip eden ilk iş gününün sonuna kadar uzar.

1.3. İbraz Süresinin Kaçırılmasının Sonuçları

İbraz süresinin kaçırılması, alacaklının sadece bir prosedürü atlaması anlamına gelmez; bu durum, elindeki belgenin hukuki rejimini temelden değiştirir. Süresi içinde ibraz edilmeyen bir çek, "kambiyo senedi" vasfını yitirir. Bu durumun zincirleme etkileri şunlardır:

1. Hamil, TTK md. 796'daki ibraz süresini kaçırdığında, çek "kambiyo senedi" olma özelliğini kaybeder ve adi bir yazılı delil başlangıcına dönüşür.
2. Hamil, keşideciye ve kendisinden önceki cirantalara karşı kambiyo hukukundan doğan "başvurma hakkını" yitirir.
3. Alacaklı, İİK md. 167 ve devamında düzenlenen, borçlunun itiraz haklarını kısıtlayan ve takibi durdurmayan özel ve hızlı icra takibi yolunu kullanamaz.
4. Alacaklı, Çek Kanunu'nun 5. maddesindeki "karşılıksızdır işlemine sebebiyet verme" suçundan dolayı şikâyet hakkını kaybeder.
5. Sonuç olarak, alacaklının elindeki güçlü ve likit tahsil aracı, ispatı daha zor ve tahsili daha meşakkatli bir alacak belgesine dönüşür.

1.4. Bankaya İbraz ve "Karşılıksızdır" İşleminin Tesis Edilmesi

Süresi içinde bankaya ibraz edilen bir çekin hesapta karşılığı bulunmuyorsa veya kısmen bulunuyorsa, hamilin talebi üzerine çekin arka yüzüne "karşılıksızdır" şerhi düşülür. Bu işlem, hem icra takibi başlatabilmek hem de cezai şikâyette bulunabilmek için zorunlu bir ön koşuldur. Bu işlem sırasında, bankanın kanunen ödemekle yükümlü olduğu asgari miktar, varsa ödenen kısmi tutar ve karşılıksız kalan net bakiye çekin arkasına yazılır. Bu şerhin banka yetkilisi ile çeki ibraz eden hamil tarafından birlikte imzalanması gerekir.

1.5. Muhatap Bankanın Asgari Ödeme Yükümlülüğü (2025 Yılı Güncel Tutarları)

Çek Kanunu'nun 3. maddesi uyarınca muhatap banka, süresinde ibraz edilen her bir çek yaprağı için, hesapta hiç para olmasa dahi belirli bir asgari tutarı hamile ödemekle yükümlüdür. Bu yükümlülük, hesap sahibi ile banka arasında yapılmış "dönülemez bir gayri nakdi kredi sözleşmesi" olarak kabul edilir.

2025 Yılı İçin Bankanın Karşılıksız Çek Sorumluluk Tutarları (31.01.2025'ten itibaren):

• Karşılık Yoksa, Çek Bedeli 12.650 TL veya üzeri: Banka 12.650 TL ödemekle yükümlüdür.
• Karşılık Yoksa, Çek Bedeli 12.650 TL'den az: Banka çek bedelinin tamamını ödemekle yükümlüdür.
• Kısmi Karşılık Varsa: Banka, kısmi karşılığa ilave olarak toplamda 12.650 TL'ye kadar (çek bedelini aşmayacak şekilde) ödemekle yükümlüdür.

Bölüm 2: Alacağın Tahsili: Kambiyo Senetlerine Mahsus İcra Takibi

Alacaklının, karşılıksız çıkan çek bedelini tahsil etmek için başvurabileceği en hızlı ve etkili hukuki yol, İcra ve İflas Kanunu'nda düzenlenen "kambiyo senetlerine mahsus haciz yoluyla takip"tir.

2.1. Takip Yolunun Başlatılması ve Gerekli Belgeler (İİK md. 167)

Alacaklı (hamil), elindeki "karşılıksızdır" şerhi düşülmüş çekin aslı ve borçlu sayısı kadar onaylı örneği ile birlikte yetkili icra dairesine başvurarak takibi başlatır. Yetkili icra dairesi, borçlunun yerleşim yeri, çekin ödeme yeri veya çek hesabının açıldığı yer icra dairesi olabilir. Alacaklının genel haciz yolu yerine bu özel takip yolunu seçmesi stratejik bir karardır. Zira bu yol, borçlunun itiraz imkanlarını ciddi şekilde sınırlar ve itirazın takibi durdurmamasını sağlayarak alacaklıya zaman ve ispat kolaylığı açısından önemli bir avantaj sunar.

2.2. Ödeme Emri: İçeriği, Tebliği ve Hukuki Nitelikleri (İİK md. 168)

İcra müdürü, ibraz edilen senedin kambiyo senedi vasfını taşıdığını ve vadesinin geldiğini (çek için ibraz edildiğini) tespit ettikten sonra, borçluya özel bir ödeme emri gönderir. Bu ödeme emri, borçluya borcunu 10 gün içinde ödemesi gerektiğini, borca veya imzaya bir itirazı varsa bunu 5 gün içinde bir dilekçe ile yetkili İcra Mahkemesi'ne bildirmesi gerektiğini ihtar eder.

2.3. Borçlunun İtiraz ve Şikâyet Hakları: 5 Günlük Hak Düşürücü Süre

Çek takibinde borçlunun savunma imkanları, genel haciz takibine kıyasla oldukça sınırlı tutulmuştur ve bu savunmalar kesin bir 5 günlük hak düşürücü süreye tabidir. Bu sürenin kaçırılması halinde, sonradan hiçbir itiraz kabul edilmez. Çek takibinde en önemli usul kuralı, itirazın doğrudan İcra Dairesi'ne değil, mutlaka yetkili İcra Mahkemesi'ne yapılması zorunluluğudur. Bu usul hatası, itirazın geçersiz sayılmasına ve takibin devam etmesine yol açacaktır. Borçlu, çekin sahte olduğu, imzasının taklit edildiği, çek metninde tahrifat yapıldığı veya çekin hukuka aykırı şekilde ele geçirildiği gibi sınırlı savunma sebeplerini ancak bu süre ve usul çerçevesinde ileri sürebilir.

• İmzaya İtiraz: Borçlu, çekteki imzanın kendisine ait olmadığını iddia ediyorsa, bunu 5 gün içinde açıkça bildirmelidir. İcra Mahkemesi, bilirkişi incelemesi neticesinde imzanın borçluya ait olduğuna karar verirse, itirazı reddeder ve borçluyu takip konusu alacağın %20'sinden az olmamak üzere inkar tazminatına mahkum eder.
• Borca İtiraz: Borcun ödendiği, ertelendiği (mehil verildiği) veya zamanaşımına uğradığı gibi iddialar bu kapsama girer. Ancak bu iddiaların mutlaka resmi veya imzası alacaklı tarafından ikrar edilmiş bir belge ile ispatlanması gerekir.

2.4. İtirazın Takibe Etkisi: Haczin Durmaması Prensibi

Kambiyo senetlerine mahsus takibi diğer takip türlerinden ayıran en temel ve alacaklı lehine olan özellik, borçlunun yaptığı itirazın takibi kendiliğinden durdurmamasıdır. İİK md. 169/c.2 uyarınca, borca veya imzaya itiraz, satıştan başka icra takip işlemlerini durdurmaz. Bu kural, alacaklıya, 10 günlük ödeme süresi sonunda derhal haciz işlemlerine başlama imkânı tanır.

Bu durum, borçluyu borcu ödemeye veya alacaklıyla anlaşmaya zorlayan çok güçlü bir baskı aracıdır. Borçlunun takibi durdurabilmesi için, mahkemeden ayrıca bir "ihtiyati tedbir" kararı alması gerekir ki bu da genellikle alacağın belirli bir oranında teminat yatırılmasını gerektirir.

Bölüm 3: Cezai Yaptırımlar: Karşılıksızdır İşlemine Sebebiyet Verme Suçu

Karşılıksız çek düzenlemek, sadece bir borç ilişkisi ihlali değil, aynı zamanda 5941 sayılı Çek Kanunu'nda tanımlanmış bir suçtur. Bu suçun takibi, alacaklıya borçluyu ödemeye zorlama konusunda önemli bir ek mekanizma sunar.

3.1. Suçun Unsurları ve Failin Tespiti (Çek Kanunu md. 5)

Suçun maddi unsurları şunlardır:

1. TTK hükümlerine uygun, geçerli bir çekin varlığı
2. Çekin kanuni ibraz süresi içinde muhatap bankaya ibraz edilmesi
3. İbraz anında çek hesabında yeterli karşılığın bulunmaması
4. Banka tarafından çekin arkasına "karşılıksızdır" işleminin yapılmış olması

Bu suçun faili, çeki fiilen imzalayan kişi değil, çek hesabı sahibidir. Eğer hesap sahibi bir tüzel kişi (örneğin bir şirket) ise, bu tüzel kişinin mali işlerini yürütmekle görevlendirilen yönetim organı üyesi veya böyle bir özel görevlendirme yapılmamışsa yönetim organını oluşturan tüm gerçek kişiler suçun faili olarak kabul edilir.

3.2. Şikâyet Hakkı: Hamil ve Cirantaların Durumu

Karşılıksız çek düzenleme suçu, şikâyete tabi bir suçtur. Şikâyet hakkı, öncelikle çeki bankaya ibraz edip "karşılıksızdır" kaşesini vurduran hamile aittir. Ancak Yargıtay 19. Ceza Dairesi, yerleşik içtihatlarıyla bu hakkın kapsamını genişletmiştir. Buna göre, sadece çeki son ibraz eden hamil değil, "karşılıksızdır" işlemi yapıldıktan sonra çeki geri alarak elinde bulunduran ve ciro silsilesinde yer alan önceki cirantalar da şikâyet hakkına sahiptir.

3.3. Şikâyet Süresi ve Görevli/Yetkili Mahkeme

Şikâyet hakkı, hamilin "karşılıksızdır" işleminin yapıldığını öğrendiği tarihten itibaren 3 ay ve her halde fiilin işlendiği tarihten (karşılıksızdır işleminin yapıldığı tarih) itibaren 1 yıl içinde kullanılmalıdır. Bu süreler hak düşürücü niteliktedir.

Bu suçla ilgili davalara bakmakla görevli mahkeme İcra Ceza Mahkemesi'dir. Yetkili mahkeme konusunda ise kanun, şikâyetçiye kolaylık sağlamak amacıyla seçimlik haklar tanımıştır. Dava; çekin ibraz edildiği yer, çek hesabının açıldığı banka şubesinin bulunduğu yer, hesap sahibinin yerleşim yeri veya şikâyetçinin (hamilin) yerleşim yeri mahkemesinde açılabilir.

3.4. Yargılama Süreci ve Uygulanacak Yaptırımlar

Adli Para Cezası: Fail, her bir karşılıksız çek için 1500 güne kadar adli para cezası ile cezalandırılır. Ancak hükmedilecek adli para cezası, çekin karşılıksız kalan miktarından az olamaz. Bu cezanın ödenmemesi halinde, kamuya yararlı bir işte çalıştırma kararı verilmeksizin doğrudan hapis cezasına çevrilir.

Etkin Pişmanlık: Keşideci, karşılıksız kalan çek bedelini, ticari işlerde uygulanan temerrüt faizi ile birlikte ödediği takdirde, yargılamanın her aşamasında (soruşturma, kovuşturma veya hükmün kesinleşmesinden sonra) davanın düşmesine veya hükmün bütün sonuçlarıyla ortadan kaldırılmasına karar verilir. Bu düzenleme, alacaklının alacağına kavuşmasını teşvik etmektedir.

Bölüm 4: Odak Konu: Çek Düzenleme ve Çek Hesabı Açma Yasağı Yaptırımı

Karşılıksız çek suçunun en caydırıcı ve ticari hayata en çok etki eden yaptırımı, "çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı" kararıdır.

4.1. Yasağın Hukuki Niteliği: Koruma Tedbiri ve Yaptırım Olarak İkili Rolü

Bu yasak, ikili bir işleve sahiptir. Yargılama sırasında mahkeme tarafından resen uygulanabilen bir koruma tedbiri olmasının yanı sıra, mahkumiyet kararıyla birlikte verilen bir güvenlik tedbiri niteliğindedir. Bu ikili yapı, failin yargılama devam ederken yeni mağduriyetlere yol açacak şekilde karşılıksız çekler düzenlemesini etkin bir şekilde engellemeyi amaçlar.

4.2. Yasağın Kapsamı: Gerçek Kişiler, Tüzel Kişiler ve Yöneticiler

Yasak kararı oldukça geniş bir kapsama sahiptir ve sadece çeki imzalayan kişiyi değil, ilgili tüm sorumlu kişileri hedef alır. Bu yasak; çek hesabı sahibi gerçek veya tüzel kişi, tüzel kişi adına çeki keşide edenler ve sermaye şirketlerinde ayrıca yönetim organı ile ticaret siciline tescilli şirket yetkilileri hakkında uygulanır. Bu düzenleme, sorumluluktan kaçmak amacıyla yetkisiz kişilere imza attırma gibi uygulamaların önüne geçmeyi hedefler.

4.3. Yasağın Uygulanma Süreci ve Sonuçları

Mahkeme tarafından verilen yasak kararı, Adalet Bakanlığı Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemi (UYAP) aracılığıyla MERSİS'e ve Risk Merkezi'ne bildirilir. Risk Merkezi de bu bilgiyi tüm bankalara duyurur. Bu bildirimin ardından, hakkında yasaklama kararı olan kişi:

• Elindeki tüm çek yapraklarını ilgili bankalara iade etmek zorundadır.
• Adına yeni bir çek hesabı açılamaz.
• Yasaklılık süresince sermaye şirketlerinin yönetim organlarında görev alamaz.

Bu yaptırım, kişinin ticari faaliyetlerini ve itibarını ciddi şekilde kısıtlayarak güçlü bir caydırıcılık unsuru oluşturur.

4.4. Yasağın Kaldırılması: Koşullar ve Prosedür

Çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı, belirli koşulların gerçekleşmesiyle kaldırılabilir:

• Karşılıksız kalan çek bedelinin ticari temerrüt faizi ile birlikte tamamen ödenmesi (etkin pişmanlık).
• Alacaklının şikâyetinden vazgeçmesi.
• Cezanın infaz edildiği tarihten itibaren 3 yıl ve her halde yasağın konulduğu tarihten itibaren 10 yıl geçtikten sonra, hükmü veren mahkemeden talepte bulunulması.

Bölüm 5: Risk Yönetimi ve Pratik Tavsiyeler

Karşılıksız çek riski, ticari hayatın bir gerçeğidir. Ancak bu risk, doğru hukuki bilgi ve modern teknolojik araçlarla yönetilebilir.

5.1. Alacaklılar İçin Önleyici Tedbirler: Karekodlu Çek Sisteminin Etkin Kullanımı

Karekodlu Çek, çek yaprağı üzerine basılan bir karekod aracılığıyla, çeki kabul etmeden önce keşidecinin finansal geçmişi hakkında önemli bilgilere ulaşılmasını sağlayan bir sistemdir. Çeki elinde bulunduran hamil, Findeks mobil uygulaması gibi araçlarla bu karekodu okutarak:

• Keşidecinin geçmiş çek ödeme performansını ve Findeks Çek Endeksi'ni,
• Daha önce karşılıksız çeki olup olmadığını,
• Çekin banka kayıtlarında geçerli bir çek olup olmadığını anında öğrenebilir.

Bu sistem, alacaklının basiretli bir tacir olarak hareket etmesinin en modern ve etkili yoludur. Çeki kabul etmeden önce yapılacak bu basit kontrol, gelecekteki uzun ve masraflı hukuki süreçlerin büyük ölçüde önüne geçebilir.

5.2. Alacaklılar İçin Stratejik Yol Haritası

Karşılıksız çek alacağı ile karşı karşıya kalan bir hamil, en etkili sonuca ulaşmak için hukuki ve cezai yolları eş zamanlı olarak kullanmalıdır. Bir yandan İcra ve İflas Kanunu'nun sağladığı kambiyo senetlerine mahsus takip yolu ile borçlunun malvarlığına hızlıca haciz koyarak mali bir baskı oluşturmalı, diğer yandan Çek Kanunu uyarınca İcra Ceza Mahkemesi'ne şikâyette bulunarak adli para cezası ve çek düzenleme yasağı gibi yaptırımların tehdidiyle borçlu üzerinde manevi bir baskı kurmalıdır.

5.3. Keşideciler İçin Hukuki Korunma Yolları

Çek keşidecileri de beklenmedik durumlarla karşılaşabilir. Çek defterinin veya boş çek yapraklarının çalınması veya kaybolması gibi durumlarda, derhal mahkemeye başvurarak çek iptali davası açmak veya bankaya bildirimde bulunarak çekten cayma hakkını kullanmak, ileride doğabilecek hukuki ve cezai sorumlulukların önüne geçmek için kritik öneme sahiptir. Karşılıksızlık durumunda ise, en etkin ve doğru yol, borcu ticari temerrüt faizi ile birlikte ödeyerek etkin pişmanlık hükümlerinden yararlanmak ve böylece tüm cezai yaptırımlardan ve yasaklardan kurtulmaktır.

---

Sıkça Sorulan Sorular

Çekin ibraz süresi nedir ve kaçırırsam ne olur?

Çek Kanunu ve TTK hükümlerine göre ibraz süreleri şöyledir: Çek düzenlendiği yerde ödenecekse 10 gün, farklı yerlerde ise 1 ay içinde bankaya ibraz edilmelidir. Bu süreleri kaçırırsanız çek kambiyo senedi vasfını yitirir, özel icra takibi yolunu kullanamaz, cezai şikâyet hakkınızı kaybedersiniz ve alacak tahsili için genel haciz yoluyla daha uzun ve zorlu bir süreç başlatmanız gerekir.

Karşılıksız çek durumunda hangi yolları birlikte kullanabilirim?

Hem İcra ve İflas Kanunu'nun 167. maddesi uyarınca kambiyo senetlerine mahsus icra takibi başlatabilir, hem de Çek Kanunu'nun 5. maddesi gereğince İcra Ceza Mahkemesi'ne şikâyette bulunabilirsiniz. Bu iki yolun birlikte kullanılması borçlu üzerinde maksimum mali ve cezai baskı oluşturarak ödemeyi hızlandırır ve alacaklıya daha güçlü bir konum sağlar.

Çek düzenleme yasağı nedir ve nasıl kaldırılır?

Karşılıksız çek düzenleyenlere uygulanan bu yasak, yeni çek hesabı açmayı, çek düzenlemeyi ve sermaye şirketlerinde yöneticilik yapmayı engeller. Yasak, mahkeme kararıyla konulur ve borcun temerrüt faizi ile ödenmesi, alacaklının şikâyetten vazgeçmesi veya yasal sürelerin (3-10 yıl) geçmesi halinde kaldırılır. Bu yasak ticari faaliyetleri ciddi şekilde kısıtlar.

Banka kaç para ödemek zorunda?

Çek Kanunu'nun 3. maddesine göre 2025 yılında banka, karşılıksız çek başına 12.650 TL'ye kadar (çek bedeli daha azsa tam tutarını) ödemekle yükümlüdür. Bu tutar her yıl Merkez Bankası tarafından güncellenir ve kısmi karşılıklarda da uygulanır. Banka bu ödemeyi yapmadan çekin karşılıksız olduğunu kabul etmez.

Karşılıksız çek suçunun cezası nedir?

Çek Kanunu'nun 5. maddesine göre karşılıksız çek düzenleme suçu, 1500 güne kadar adli para cezası ile cezalandırılır (ceza çek tutarından az olamaz). Ayrıca çek düzenleme ve hesap açma yasağı uygulanır. Etkin pişmanlık halinde (borcun temerrüt faizi ile ödenmesi) tüm cezai yaptırımlar kalkar ve dava düşer.